Kultura kulture

Kultura kulture: etnicitet, postmodernost i politika
Autor	Eldar Sarajlić
Originalni naziv	/
Datum izdanja	2009.

• "[P]rioriteti etničkih aktera su mnogo češće vezani uz potrebu politike priznanja nego politike distribucije. Bosanskohercegovačko tranzicijsko iskustvo savršeno svjedoči o takvoj prirodi politike etniciteta: etnički akteri se čine mnogo zainteresovanijim da unaprijede formalno-simboličku od socijalno-ekonomske pozicije članova svojih pretpostavljenih zajednica. O socijalnoj i ekonomskoj nejednakosti koja proizilazi iz tranzicijom nametnutih društveno-političkih okvira danas se u Bosni i Hercegovini veoma rijetko govori, a takva pitanja ne nalaze se na listi prioriteta niti jedne etnopolitičke partije. Mnogo važnijim se čine pitanja etničkog priznanja i simboličke reprezentacije, poput etničke kulture, folklora, himni, spomenika, jezika, etničkih tv kanala, sportskih timova, zastava i vjerskih objekata. / To međutim ne znači da ispod površine etničkih odnosa ne postoji struktura eksploatacije koja prevazilazi površinske linije podjele uspostavljene po etničkom ključu. Skoro po pravilu, najgrlatiji zagovornici etničkog identiteta u bosanskohercegovačkoj političkoj sferi su obično oni koji od postojeće društvene konstelacije imaju najviše ekonomske ili političke koristi. Etnički identitet se tako otkriva kao politička ideologija par excellence, sistem projiciranih vrijednosti kao mehanizam političke kontrole." (str. 9)

• "Van-ideološki ili nad-ideološki stav iznesen u politološkom kontekstu krajnja je iluzija." (str. 10)

• "Bosna i Hercegovina je, kako želim pokazati, paradigmatski slučaj postmodernog konstituisanja etniciteta kao sistematske prakse proizvodnje kulturne razlike. Savremena Bosna i Hercegovina je, u tom smislu, i postmoderna zemlja par excellence, čiji institucionalni okvir, kao i njena svakodnevna društvena egzistencija, potvrđuju principe postmoderne dekonstrukcije modernih izvjesnosti znanosti, istine i univerzalizma, kao i svođenja politike na isključive kulturne i etničke osnove. Svi parametri formuliranja etniciteta kao postmodernog fenomena konstrukcije kulturne razlike - od specifičnog odnosa spram Moderne, uspostavljanja razlike kao konstitutivnog principa političkog djelovanja, dekonstrukcije uloge i statusa države, do antikolonijalnog karaktera postkomunističke politike - pronalaze svoje utemeljenje u savremenim formama političkog egzistiranja u ovoj zemlji." (str. 217)

• "Iako Dayton implicira kontinuitet Bosne i Hercegovine od njenog zvaničnog stjecanja međunarodne nezavisnosti, 1992. godine, simbolički on zasniva sasvim novu državu, odbacuje sav povijesni balast i konstituiše virtualno postdaytonsko društvo, pseudopostojeću zajednicu tri zasebna subjekta. Za Bosnu i Hercegovinu kao socio-povijesnu činjenicu, akt potpisivanja Sporazuma predstavlja istovremeno i otkriće novog svijeta, egzistencije s onu stranu političke realnosti - cyber-državu i prostor u kojem se nove političke prakse konstituišu kao novi fizikalni zakoni [...] Postdayton je tako utjelovio onaj baudrillarovski momenat kada povijest kao logičan slijed prestaje, a počinje simulacija: sistem u kojem politički razvoj zajedničke zemlje biva otrgnut od povijesne materijalnosti i pretvoren u samoodnošeće kruženje zraka (kultura kulture). Tako je razvojni put BiH od potpisivanja Daytona 1995. godine išao unazad, do 1992. i opet naprijed ka 1995. te opet nazad istom putanjom - u beskonačnom regresu reakcionarne postmodernosti koja je izgubila smisao za logiku i povijest. U tom smislu, suštinski daytonska Bosna i Hercegovina je faktički nastala izbijanjem rata, 1992. godine, i postojala sve do trenutka u kojem su Slobodan Milošević, Franjo Tuđman i Alija Izetbegović stavili svoje potpise na ono što je figuriralo kao smrtna presuda bosanskohercegovačke Moderne - sam sporazum - da bi već nakon posljednjeg poteza nalivpera onoga koji je zadnji potpisao Daytonski sporazum, nastupila era postdeytonskog društva Bosne i Hercegovine, prve istinski postmoderne zemlje na Balkanu." (str. 228-229)

• "[U bosanskohercegovačkoj političkoj stvarnosti] niti jedan od samouspostavljenih etničkih aktera ne insistira na univerzalnosti političkih principa zajedničkog okvira, već subjektivnost svake od etnokulturnih sfera (u kojima vrhune nesrazmjerne i nesamjerljive moralne i društvene sfere) uspostavlja kao konsenzualnu normu. To se ne odnosi isključivo na srpski i hrvatski (kod kojih je to na ravni političke svakodnevnice) već i na bošnjački etnonacionalni diskurs, koji i pored retorike zalaganja za cjelovitu Bosnu i Hercegovinu i uspostavljanje kategorije bosanstva kao kulturnog sadržaja za politički okvir željene nacije-države, jasno pokazuje da u takvom okviru nema mjesta za kulturu u kojoj bošnjačka formula etnonacionaliteta (bogumili-islam-Bosna) nije ultimativnom 'patriotskom' referencom." (str. 232)

• "[P]revlast etničkog nad svim oblastima javnog djelovanja u Bosni i Hercegovini onemogućila je socijalnu i političku kritiku koja bi bila izvanjska etničkom kategorijalnom sistemu, te i nju kao takvu reducirala na propisani kulturni iskaz [...] Iako je fenomen etničkog, posebno ukoliko je iskazan u formi prevlasti pretpostavljenih primordijalnih simbola i mehanizama učitavanja u teritoriju, skoro poslovično smatran predmodernim fenomenom, te često i tumačen u okviru takvog diskursa, njegovo proizvođenje i sveopšta moć u Bosni i Hercegovini pokazuju dominantno postmoderne karakteristike te fenomenologije, upravo iz razloga što se održava svojevrsnim simulacijskim diskursom otrgnute referentnosti i legitimira logikom pluralističke egzistencije mikro-narativa te subjektivnih sfera kulturno određene pravednosti. Etnička transgresija, koja bi pretpostavila mogućnost "prelaska" etničke granice u političkom smislu tako je proglašena vrhunskom blasfemijom i povredom moralnog poretka kulturološki uspostavljene egzistencije." (str. 234-235)

• "U tom kontekstu su i oni koji zagovaraju partikularizam (prvenstveno se to odnosi na ključne srpske i hrvatske etnopolitičke poduzetnike) i oni koji nastupaju sa pretpostavljenih univerzalističkih osnova (što je slučaj sa bošnjačkim nacionalnim diskursom [...]) kulturni fundamentalisti i ekskluzivisti. Prvi jer negiraju bilo kakvu univerzalno koncipiranu solidarnost koja transcendira "kulturne granice", a drugi jer univerzalnost proglašavaju isključivim kulturnim svojstvom vlastite etničke zajednice." (str. 234)

• "Pogled na državu Bosnu i Hercegovinu, ili barem ono što se titulira ovom odrednicom, sasvim jasno ukazuje na činjenicu egzaltacije znakova "zasnovane na poricanju stvarnosti" kao procesu kojim se svaka politička razlika dekonstruirana i zanemarena u korist kulturne razlike, kao prakse generiranja moći i legitimacije [...]" (str. 236)

• "Utjelovljujući osnovna načela komunitarizma u političkoj teoriji, taj novi [politički] diskurs nudi legitimaciju postojećeg stanja u Bosni i Hercegovini putem usvajanja kategorija etničke prakse kao kategorija normativne nužnosti proistekle iz konceptualne snage diskursa "realnosti" i političkih posljedica koje iz nje imaju emanirati." (str. 238)

• "Model konsocijacijske demokracije za Bosnu i Hercegovinu stoga predstavlja normativno-političku ekstenziju postmoderno konstituiranog ethnosa, te vrhuni kao jedan od najsofisticiranijih iskaza političke konstrukcije kulturne razlike [...] Na taj način, "konsocijacijska hipozeta" za Bosnu i Hercegovinu, kao novi normativni diskurs, ne samo da legitimira postojeći etnički (i etnokonstitucionalni) poredak, već i postavlja osnove za permanentnu perpetuaciju etničkih podjela u zemlji i njihovu projekciju u političku budućnost [...] [K]onsocijacijska paradigma u kontekstu vlastite konačne realizacije ipak utjelovljuje i hegemonističko naslijeđe same Moderne, jer vodi teritorijalno-ustavnom konstituiranju zasebitih etničkih zajednica kao minijaturnih nacija-država sa jednim dominantnim kulturnim obrascem - nacionalnom kulturom preovladavajućeg ethnosa." (str. 240, 248-250)

• "[I]zmeđu komunističkog projekta narodne (demos) demokratije sa partijom kao povijesno-utopijskom avangardom i etničkog pokreta narodne (ethnos) demokratije sa etničkom partijom kao povijesno-distopijskom disavangardom, ne postoji suštinska politička razlika u odnosu politike kao kolektivnog projekta i individue kao vrhunskog cilja političkog organizovanja uopšte - u oba slučaja učešće u odlučivanju o stvarima javnog interesa predstavlja isključivo svojstvo i prerogativ pretpostavljenih nosioca utopije/distopije - političke elite kao legitimnog narodnog (demos/ethnos) suverena." (str. 260)

• "[U] Bosni i Hercegovini [...] se etnopolitički projekti na prostorima vlastite nomološke apsolutnosti nedemokratski i totalitarno odnose prema pripadnicima manjinskih zajednica koje odstupaju od konsocijacijski determiniranog poretka, ali i prema individuama koje ne pristaju na dominirajuće kolektivističke obrasce i vrijednosti. Upravo na tom mjestu se politički konstituirana kulturna razlika potvrđuje kao predvorje totalitarizma novog stepena." (str. 266-267)

• "[B]ilo [bi] zanimljivo propitati koliko bi uspostavljanje četvrtog konstitutivnog naroda u Bosni i Hercegovini - Ostalih omogućilo dekonstrukciju postojeće matrice koja gradi upravo na autonomnom autoritetu uspostavljanja partikularne hegemonije, a ne dopušta realizaciju te logike do kraja. Uspostavljanje jedne takve kulturno-političke grupe bi značilo poštivanje postojeće logike grupnog razumijevanja svijeta s jedne, ali bi donijelo novu varijablu koja dekonstruira ideološki karakter postojećeg "grupizma" u Bosni i Hercegovini." (str. 266)

• "Svako partikularnom kulturom inducirano uspostavljanje političkih institucija koje bi imale garantirati slobodu nužno vodi u prakse socijalnog isključivanja onih koji ne pripadaju dominantnoj grupi. Stoga je potrebno uspostaviti institucije koje će biti normativno i djelatno neovisne o bilo kojem kulturnom sadržaju: drugim riječima, potrebno je vratiti državu u centar političkog promišljanja." (str. 268-269)

• "Povratak individue [...] predstavlja drugi pol djelatne osovine emancipatorske dekontrukcije postmodernog etniciteta i isključivih praksi koje iz njega proizilaze. Individua mora predstavljati osnovnu referencu svake politike koja želi za sebe kazati da je moderna, da gradi na odmicanju javnih društvenih i političkih praksi od metafizičkih entiteta i božanstava [...] Naglasak na individui važan je i da bi se omogućio pravilan balans važnosti države kao okvira i konkretnih osoba kao ciljeva deliberativnih politika i javnog djelovanja." (str. 281)

• "[M]ožemo utvrditi da prihvatanje minimuma liberalnih političkih načela uglavljenih u ustav države može predstavljati osnov identiteta zajednice [...] Međutim, taj identitet ne treba biti preduvjetom, odnosno uzrokom udruživanja u političku zajednicu, već njena demokratsko-deliberativna posljedica. U tom kontekstu, politički identitet, kao opredijeljenje za život u zajednici koja će transcendirati kulturnu sličnost i zasnovati se na principima solidarnosti izvedenim iz individue kao ključne riječi refleksivno shvaćene postmoderne politike, ne predstavlja supstitut za bilo koju vrstu ličnog ili kolektivnog identiteta koji bi se izvodio iz zajednice jezika, religije, seksualnog opredjeljenja ili rase, već njegov politički uslov, odnosno odrednicu njegove političke slobode u okvirima date države." (str. 283-284)

Izdanje

• Sarajlić, Eldar (2010). Kultura kulture: etnicitet, postmodernost i politika. Mostar: Dijalog.